japonca ile ilgili çok ufak bir ifadeyi araştırıyordum ki karşıma bir sitede japoncadaki özür ifadelerine değin tatlı bir yazı çıktı. dil dediğimiz "şey" gerçekten acayip mi acayip! dil, bazılarına göre "insanın avuç içi" gibi bir şey, `heidegger`'e göre "varlığın/insanın evi", bazılarına (yine heidegger de olabilir aklıma gelmiyor) göre ise "tanrı tarafından insana verilmiş bir bela"... bir hakikat olsa gerek ki dilde ne varsa hayatta da dilin varlığına değin/dilden "vücut" bulmuş bir akis var. bu sebeple kullanılan dildeki ifadeler; bu ifadelerin cinsi, nevisi, kullanılış skalası ve çeşitliliği gibi amiller (etken/faktör) bir insanın ve genel anlamda bir milletin hasletlerine dair mühim dikkatler barındırma ihtimaline sahip olsa gerektir. dünyanın en "nazik" (bu nezaket, tarihi bakımdan tartışmaya elbette açık) milletlerinden biri olarak bildiğimiz japonların bu nezaketini biraz da kullandıkları dil üzerinden irdelemenin zevkli olacağını düşünerek ekşi sözlük ahalisiyle paylaşmak istedim.

son bir yıldır anime izleye izleye aşinalık kesbettiğim japoncada, izleyenlerce malum bazı kalıp ifadeler vardır. bu ifadeler içinde özür ifadeleri ise kendince bir zenginliğe sahip elbette. hayli zamandır merak ettiğim şey ise bu ifadeleri hangi durumlar için kullandıkları idi. bugüne nasipmiş ki niçin ve nasıl'ını az biraz öğrenmiş bulundum. şimdi öğrendiklerimi paylaşma vakti:

`sumimasen`:

anime izleyenlerin en çok duyduğu ifadelerden biridir. literal olarak, “çözülemez/tamamlanamaz” gibi bir manaya tekabül ediyor.

iki farklı anlamda olabilir imiş.

ilki, “yaptıklarımdan dolayı pişmanlığımı tam olarak ifade edemem lakin çok çok özür dilerim.”

ikincisi ise “benim için yolunuzdan çıktığınız (kendinizden ödün verdiğiniz için manasına olsa gerek) için ne kadar teşekkür etsem azdır.” yahut "seni rahatsız etmeme izin verdiğin için teşekkür ederim" diye de bir alternatif sunabiliriz ki daha anlaşılır olur.*

sumimasen ifadesi bir kafede otururken garsonu çağırmak için, kalabalık bir araçtan inerken yahut kalabalık bir yerden çıkarken ya da birinin ayağına yanlışlıkla bastığınızda kullanabileceğiniz yaygın ve sık kullanılan özür ifadelerinden imiş.

bazı iddialara göre ise sumimasen ifadesi bizim statümüzden yüksekte olan kimselere karşı bir teşekkür ifadesi olarak da kullanılıyor imiş. yani arigatou'ya nazaran daha kibar bir teşekkür ifadesi gibi görülüyor. arigatou ise sizinle aynı seviyede yahut sizden daha düşük konumlardaki kimselere hitaben kullanılıyor imiş.

bu ifadenin günlük şeklinde ise bazı kısaltmalara gidilmiş. sumi'nin m'sini hazfedip “`suimasen`” diyorlar imiş japon abi ve ablalar. ben de ifadeyi bazen bu telaffuzla duyunca acep neden böyle diyorlar diye düşünüyor idim ki kolaylık için olsa gerek. suimasen dışında “`suman`” (genelde erkeklerden duyulan bir form), “`sumanai`” gibi samimi ve kısa formlarda da kullanıldığını çokça duydum.

`sumimasen deshita`:

bu ifade sumimasen'in daha resmi ve ciddi hali. birinin ayağına basmaktan daha büyük hatalarda yahut sizden bir üst statüde bulunan kimselerden özür dilerken kullanılıyor imiş. `deshita` ifadesi henüz benim de pek aşina olmadığım fakat geçmiş zamana değin bir kalıp ifade. bu sebeple “evvelden yaptığım şeylerden ötürü çok ama çok özür dilerim” manasında kullanılıyor olabilir. yani özellikle yakın geçmişteki pişmanlık ve hatalara yer verdiğinden ötürü geçmiş zaman formuyla kullanılması muhtemel.

`gomen` / `gomen-nasai` / `gomen-kudasai`:

gomen ifadesi, konuşmada en sık rastlanılan özür ifadesidir. go ve men iki farklı kanji ile yazılıyor ve bu iki kanjiden “`men`” kanjisi “affetmek” anlamına geliyor. gomen yahut daha kibar şekillerinin türkçesi şöyle: “affedilmeyi umarak, yaptığım hataları kabul ediyorum, onların farkındayım ve bu sebeple özür dilerim.”

`nasai` ve `kudasai`lı kullanımı ise daha kibar bir şekilde “lütfen beni affet, çok özür dilerim” gibi gomen'e nazaran daha şiddetli bir apoloji içeriyor. yakın arkadaş ve aile arasında “gomen” kullanımı daha yaygın. kibar formlar ise muhtemelen aile ve dostlara nazaran mesafeli bir ilişki içinde bulunulan kimseler için kullanılıyordur. ayrıca bir samimi şekli daha mevcut: `gomen-ne`... ben animelerde daha çok hanımefendilerden duydum bunu lakin onlara has mı bilmiyorum.

`shitsurei` / `shitsurei-shimasu`:

shitsurei, “kaba, nezaketsiz” demek. literal bakımdan “saygı/itibar kaybetmek” gibi bir anlamı var. türkçesi ise “kabalığımı ve nezaketsizliğimi affedin” demek.
anime izleyenlerce malumdur ki genelde karakterimiz; hocasının, bir büyüğünün, bir doktorun yahut önemli birisinin bulunduğu yerden çıkarken bu ifadenin `shimasu`'lu formunu kullanır. kısa kesecekse direkt shitsurei der ve çıkar.

`shitsurei-shimashita` / `shitsurei-itashimashita`:

`shimashita` ve `itashimashita` kalıpları shitsurei'nin daha resmi ve geçmiş zaman formlarını ifade eder. `shitsurei-itashimashita` bu kalıplar içindeki en nazik ifadeyi temsil eder. iş ile ilgili yahut ticari ortamlarda sıklıkla duyulan ifadelerdir. animelerde de ara sıra rast gelmek gayet mümkün.

gördüğüm ifadeler içerisinde en nazik bulduğum iki ifadeden biri bu ifade. zira bir yerden ayrılırken bile nezaketi had safhada tutan imalara sahip. bizdeki; “izninizle/müsaadenizle/yüksek müsaadelerinizle” ifadelerine benziyor biraz. tabii biz bu ifadeleri sadece bir yerden çıkarken değil, herhangi bir söz söylemek isterken vs. kullanıyoruz.

`moushiwake-nai` / `moushiwake-arimasen` / `moushiwake-gozaimasen`:

veee en sevdiğim özür ifadesine kavuşmuş bulunuyoruz. `moushiwake` ifadesi “mazeret” anlamına geliyor. `nai`, japoncada cansızlar için yokluk belirtir. `arimasen` aynı şekilde cansızlarda yokluk belirtir fakat nai'ya nazaran kibar bir ifadedir. `gozaimasen` ifadesi de yokluk için kullanılan aşırı nazik bir ifade. `gozaru` (desu gibi bir işlevi var) fiilinden gelir. japoncada fiil yapılırken `imasu` formunda fiillerin son sesleri düşer yahut değişime uğrar. gozaru'nun ru'su düşüp imasen (imasu'nun olumsuzu) ile birleşince naziklikten ölecek bir ifade karşılar bizi. bunları ifadeleri daha iyi anlamak adına anlattım. tabii biraz da biliyorum havası vereyim diye primsiz olmuyor, yapamıyorum

aman nerelere gelmişiz. moushiwake ifadelerinin türkçesi şudur dostlar: “hiçbir mazeret/bahane yaptıklarımı haklı çıkaramaz. bu yüzden çok ama çok özür dilerim.”

bunlar da benim yorumum:

`moushiwake-nai`: “hiçbir mazeret yaptıklarımı haklı çıkaramaz, özür dilerim.”

`moushiwake-arimasen`: “hiç ama hiçbir mazeret işlediklerimi haklı gösteremez, özürlerimi sunarım.”

`moushiwake-gozaimasen`: “hiiiiç ama hiiiç ama hiiiiçbir mazeret ü bahane (size karşı) işlemiş bulunduğum şeyleri haklı çıkaramadığı gibi telafi de edemez, samim-i kalpten özürlerimi arz ederim efendim.”

`moushiwake-arimasen-deshita` / `moushiwake-gozaimasen-deshita`:

deshita'yı çokça gördük. moushiwake ifadelerine bir geçmiş zaman elbisesi giydirmekle yükümlü, fonetiği şeker mi şeker bir ifade. bu ifadeyle gelen moushiwake'ler kaşları çatık moushiwake'ler... mesela önemli bir iş yerinde bir müşteriye sunum yaparken büyük gaflarda bulunduysanız mahcubiyetle ve derin bir eğilmeyle moushiwake bla bla deyip keyfinize bakın ve affedilmeyi umun lütfen.

yorum:

`moushiwake-arimasen-deshita`: “bu yaptıklarım, ah bu yaptıklarım ki hiçbir mazerete sığmaz. o yüzden gözünüzün yağını içeyim beni affedin. ziyadesiyle özür dilerim efendim.”

`moushiwake-gozaimasen-deshita`: “işlemiş olduğum kabahat-ı azimeden mütevellit ziyadesiyle üzgün ve kederliyim. biliyorum size karşı irtikap ettiğim bu işleri hududuna sığdıracak bir mazeret yahut bahane yoktur lakin siz büyüklük gösterip özrümü lütfen makbul görün.”

`makotoni-moushiwake-gozaimasen-deshita`:

moushiwake'lerin ağır abisi, `godfather`'ı, en çatık kaşlısıyla tanışın. bu moushiwake devlet gibi moushiwake! buradaki `makotoni`, tekid amaçlı bir anlama sahip; “gerçekten, tamamen, baştan başa, bütünüyle” gibi anlamlar verilebilir.

bu moushiwake'nin türkçesi kendi yorumumu da katarak söyler isem şöyle: “işlediğim kabahat adına gerçekten/hiçbir şekilde/zerrece mazeret bulamam. bu kabahatin olanca mesuliyeti benim hakir ve aciz şahsıma ait. içtenlikle, kalbimin bütün odacıklarıyla özürlerimi arz ederim kıymetli efendim.”

şahsen biri bana böyle bir ifade kullansa asıl ben özür dilerim. hatta bizzat ben kırılırım bu ifadeyi kullanan kişi kırıldığı için. ne ise efendim... neredeyse geri dönülmez, çok çok büyük hatalar yaptığınız zaman varlığınızda bulunan bütün samimiyet zerreleriyle bu özür ifadesini kullanırsanız -şaka yapmıyorum- belki şirinleri bile görebilirsiniz.

makotoni dışında bir de `taihen-moushiwake-arimasen/gozaimasen-deshita` diye bir ifade daha mevcut fakat makotoni'nin verdiği anlama yakın bir anlamı var taihen'li kullanımın. bahsettiğim ifadelerin yanında ayrıntıya girdiğimizde büyüklü küçüklü muhtelif özür ifadelerine de rastlamak mümkün lakin büyük ölçüde bu yapıları görmüş olduk.

ve bitti... japon abi ve ablalarımız özür dilerken işte böyle zengin bir ifadeler silsilesi ile diliyorlar özürlerini. fonetik bakımdan bile oldukça hoş telaffuzlara sahip bu ifadeler semantik bakımdan da hayli manalılar. japon dili nezaket bakımından gerçekten de ideal bir dil gibi geliyor bana. tabii insanları da naziktir amma bizim nezaket anlayışımıza nazaran nasıl ve ne kadar nazik olduklarını ancak aralarında yaşayarak anlayabiliriz. zira özür dilerken böyle ifadeler kullanan japonlar otobüste yaşlılara yer vermiyorlar imiş. bizce bu nezaketsiz bir durum ama onlarca oldukça normal. tabii sebeplerini de iyi bilmek lazım. sürekli çalışan, yediden yetmişe çalışan bir toplum olarak bunu bir sorumluluk meselesi addetmiyorlar imiş ki gayet anlaşılır bir durum. insanların eve giderken yaşayacak hali kalmıyor tabii bu nezaket adına mikro bir misal. ayrıca her şeye rağmen japonların, kullandıkları dil vesilesiyle, sosyal mizaçlarına yansıyan bir nezakete ister istemez sahip olduklarını düşünüyorum. dil pek mühim. dilden nezaket de siniyor rezalet de. ikisini de dene tarafını seç.

`dewa shitsurei-itashimashita!`